Cümle Çözümlemeleri
Cümlenin kuruluşunda yer alan kelime ve kelime gruplarını, cümleyi oluşturan ögeleri ve bunların özelliklerini bilmek, kurallı ve doğru cümle kurma becerisini geliştirmeye yardımcı olacaktır.
Aşağıdaki örnekleri incelerken kelime ve kelime grupları arasında ilginin nasıl kurulduğuna, asıl ve yardımcı unsurların sırasına dikkat ediniz.
1. Bileğin gücü, yürekten gelir.
gelir: yüklem
bileğin gücü: özne
yürekten: dolaylı tümleç (yer tamlayıcısı)
Yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminin türüne göre fiil, anlamına göre olumlu, yapısına göre basit cümledir.
2. Kabukta dolaşan böcek, meyvenin tadını alamaz.
alamaz: yüklem
kabukta dolaşan böcek: özne
meyvenin tadını: belirtili nesne
Cümle yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminintürüne göre fiil, anlamına göre olumsuz, yapısına göre basit cümledir.
3. Timsahın ağzını düşünen, kıymetli inciye kavuşamaz.
(Sâdi)
kavuşamaz: yüklem
timsahın ağzını düşünen: özne
kıymetli inciye: dolaylı tümleç
Bu cümle yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminintürüne göre fiil, anlamına göre olumsuz, yapısına göre basit cümledir.
4. Suçlar insanların yüzünde görünseydi, aynalar satılmazdı.
(Peter Ustinov)
satılmazdı: yüklem
aynalar: belirtisiz nesne
suçlar insanların yüzünde görünseydi: asıl cümlenin zarf tümleci görevindeki bu yan cümlenin ögeleri de şunlardır: görünseydi yüklem, suçlar özne,insanların yüzünde dolaylı tümleç.
Bu cümle yükleminin yeri bakımından kurallı; yükleminin türüne göre fiil, anlamına göre olumsuz, yapısına göre şartlı birleşik cümledir.
5. Gençler grup hâlinde, yetişkinler ikişer ikişer, ihtiyarlar yalnız yürürler.
Burada üç tane cümle vardır.
yürürler: (ortak) yüklem
gençler, yetişkinler, ihtiyarlar: Her biri ayrı ayrı öznedir.
grup hâlinde, ikişer ikişer, yalnız: ayrı ayrı, zarf tümleçleridir.
Yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminin türüne göre fiil, anlamına göre olumlu, yapısına göre bağımlı sıralı cümledir.
6. Brütüs’ün yaşadığı yerde Sezar ölmeye mahkûmdur.
(Schiller)
mahkûmdur: yüklem
Sezar: özne
Brütüs’ün yaşadığı yerde: dolaylı tümleç
ölmeye: dolaylı tümleç
Cümle, yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminin türüne göre isim, anlamına göre olumlu, yapısına göre basit cümledir.
7. Herkes insanlığı değiştirmeye çalışıyor, kimse kendini değiştirmeyi aklından geçirmiyor.
Burada iki cümle vardır. Birinci cümlenin ögeleri:
çalışıyor: yüklem
herkes: özne
insanlığı değiştirmeye: dolaylı tümleç
İkinci cümlenin ögeleri:
aklından geçirmiyor: yüklem
kimse: özne
kendini değiştirmeyi: belirtili nesne
Bu cümle yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminin türüne göre fiil, anlamına göre birincisi olumlu, ikincisi olumsuz, yapısına göre bağımsız sıralı cümledir.
8. Türk çocuğu ecdadını tanıdıkça daha büyük işler yapmak için kendisinde kuvvet bulacaktır. (Atatürk)
kuvvet bulacaktır: yüklem
Türk çocuğu: özne
kendisinde: dolaylı tümleç
ecdadını tanıdıkça: zarf tümleci
daha büyük işler yapmak için: zarf tümleci
Yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminin türüne göre fiil, anlamına göre olumlu, yapısına göre basit cümledir.
9. Yarın bambaşka bir insan olacağım, diyorsun niye bugünden başlamıyorsun. (Epiktetos)
Bu cümle iç içe birleşik cümledir. Üç tane cümle vardır. Temel cümlenin ögeleri:
başlamıyorsun: yüklem
(sen): gizli özne
niye: zarf tümleci (soru zarfı)
bugünden: zarf tümleci (zaman zarfı)
Yan cümlenin ögeleri:
diyorsun: yüklem
(sen): gizli özne
Yarın bambaşka bir insan olacağım: yan cümlenin belirtisiz nesnesi.
Alıntı cümlenin ögeleri:
olacağım: yüklem
(ben) : gizli özne
yarın: zarf tümleci (zaman zarfı)
bambaşka bir insan: belirtisiz nesne
Bu cümle yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminin türüne göre fiil, anlamına göre soru cümlesi, yapısına göre iç içe birleşik cümledir.
10. Züleyha, dayısı ile babası arasında geçen bu konuşmayı (aradan bu kadar sene geçmiş olmasına rağmen) gülmeden, kızmadan hatırlayamazdı.
hatırlayamazdı: yüklem
Züleyha: özne
dayısı ile babası arasında geçen bu konuşmayı: belirtili nesne
gülmeden, kızmadan: zarf tümleçleri
aradan bu kadar sene geçmiş olmasına rağmen: edat grubu ara söz ola*rak kullanıldığı için cümle dışı unsurdur.
Yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminin türüne göre fiil, anla*mına göre olumsuz, yapısına göre basit cümledir.
11. Çobanı aslan olan koyun sürüsü, çobanı koyun olan aslan sürüsünden daha iyidir. (Atasözü)
daha iyidir: yüklem
çobanı aslan olan koyun sürüsü: özne
çobanı koyun olan aslan sürüsünden: dolaylı tümleç
Bu cümle yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminin türüne göre isim, anlamına göre olumlu, yapısına göre basit cümledir.
12. Hiçbir zaman çıktığın kapıyı hızla çarpma, geri dönmek isteyebilirsin.
İki cümle vardır. Birinci cümlenin ögeleri:
çarpma: yüklem
(sen): gizli özne
çıktığın kapıyı: belirtili nesne
hiçbir zaman: zarf tümleci (zaman zarfı)
hızla: zarf tümleci (hâl zarfı)
İkinci cümlenin ögeleri:
isteyebilirsin: yüklem
(sen): gizli özne
geri dönmek: belirtisiz nesne
Bu cümle yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminin türüne göre fiil, anlamına göre olumlu, yapısına göre bağımlı sıralı cümledir.
13. Sahipsiz olan memleketin batması haktır;
Sen sahip olursan bu vatan batmayacaktır.
(Mehmet Âkif)
Beyitte iki cümle vardır. Birinci cümlenin ögeleri:
haktır: yüklem
sahipsiz olan memleketin batması: özne
Bu cümle yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminin türüne göre isim, anlamına göre olumlu, yapısına göre basit cümledir.
İkinci cümlenin ögeleri:
batmayacaktır: yüklem
bu vatan: özne
sen sahip olursan: zarf tümleci
Yükleminin yeri bakımından kurallı; yükleminin türüne göre fiil, anlamına göre olumsuz, yapısına göre şartlı birleşik cümledir.
14. Bilmezdim şarkıların bu kadar güzel,
Kelimelerinse kifayetsiz olduğunu
Bu derde düşmeden önce
(Orhan Veli Kanık)
(Şiiri kurallı cümle hâline getirirsek: Bu derde düşmeden önce şarkıla*rın bu kadar güzel, kelimelerinse kifayetsiz olduğunu bilmezdim.)
bilmezdim: yüklem
(ben): gizli özne
şarkıların bu kadar güzel, kelimelerinse kifayetsiz olduğunu: belirtili nesne
bu derde düşmeden önce: zarf tümleci (zaman zarfı)
Bu cümle yükleminin yeri bakımından devrik, yükleminin türüne göre fiil, anlamına göre olumsuz, yapısına göre basit cümledir.
15. Doğduğumdan beridir âşığım istiklâle,
Bana hiç tasmalık etmiş değil, altın lâle.
(Mehmet Âkif)
İki cümle vardır. Birinci cümlenin ögeleri:
âşığım: yüklem
(ben): gizli özne
istiklâle: dolaylı tümleç
doğduğumdan beridir: zarf tümleci
İkinci cümlenin ögeleri:
hiç tasmalık etmiş değil: yüklem
altın lâle: özne
bana: dolaylı tümleç
Birinci cümle yükleminin yeri bakımından devrik, yükleminin türüne göre isim, anlamına göre olumlu, yapısına göre basit cümledir.
İkinci cümle yükleminin yeri bakımından devrik; yükleminin türüne göre fiil, anlamına göre olumsuz, yapısına göre basit cümledir.
Cümlenin kuruluşunda yer alan kelime ve kelime gruplarını, cümleyi oluşturan ögeleri ve bunların özelliklerini bilmek, kurallı ve doğru cümle kurma becerisini geliştirmeye yardımcı olacaktır.
Aşağıdaki örnekleri incelerken kelime ve kelime grupları arasında ilginin nasıl kurulduğuna, asıl ve yardımcı unsurların sırasına dikkat ediniz.
1. Bileğin gücü, yürekten gelir.
gelir: yüklem
bileğin gücü: özne
yürekten: dolaylı tümleç (yer tamlayıcısı)
Yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminin türüne göre fiil, anlamına göre olumlu, yapısına göre basit cümledir.
2. Kabukta dolaşan böcek, meyvenin tadını alamaz.
alamaz: yüklem
kabukta dolaşan böcek: özne
meyvenin tadını: belirtili nesne
Cümle yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminintürüne göre fiil, anlamına göre olumsuz, yapısına göre basit cümledir.
3. Timsahın ağzını düşünen, kıymetli inciye kavuşamaz.
(Sâdi)
kavuşamaz: yüklem
timsahın ağzını düşünen: özne
kıymetli inciye: dolaylı tümleç
Bu cümle yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminintürüne göre fiil, anlamına göre olumsuz, yapısına göre basit cümledir.
4. Suçlar insanların yüzünde görünseydi, aynalar satılmazdı.
(Peter Ustinov)
satılmazdı: yüklem
aynalar: belirtisiz nesne
suçlar insanların yüzünde görünseydi: asıl cümlenin zarf tümleci görevindeki bu yan cümlenin ögeleri de şunlardır: görünseydi yüklem, suçlar özne,insanların yüzünde dolaylı tümleç.
Bu cümle yükleminin yeri bakımından kurallı; yükleminin türüne göre fiil, anlamına göre olumsuz, yapısına göre şartlı birleşik cümledir.
5. Gençler grup hâlinde, yetişkinler ikişer ikişer, ihtiyarlar yalnız yürürler.
Burada üç tane cümle vardır.
yürürler: (ortak) yüklem
gençler, yetişkinler, ihtiyarlar: Her biri ayrı ayrı öznedir.
grup hâlinde, ikişer ikişer, yalnız: ayrı ayrı, zarf tümleçleridir.
Yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminin türüne göre fiil, anlamına göre olumlu, yapısına göre bağımlı sıralı cümledir.
6. Brütüs’ün yaşadığı yerde Sezar ölmeye mahkûmdur.
(Schiller)
mahkûmdur: yüklem
Sezar: özne
Brütüs’ün yaşadığı yerde: dolaylı tümleç
ölmeye: dolaylı tümleç
Cümle, yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminin türüne göre isim, anlamına göre olumlu, yapısına göre basit cümledir.
7. Herkes insanlığı değiştirmeye çalışıyor, kimse kendini değiştirmeyi aklından geçirmiyor.
Burada iki cümle vardır. Birinci cümlenin ögeleri:
çalışıyor: yüklem
herkes: özne
insanlığı değiştirmeye: dolaylı tümleç
İkinci cümlenin ögeleri:
aklından geçirmiyor: yüklem
kimse: özne
kendini değiştirmeyi: belirtili nesne
Bu cümle yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminin türüne göre fiil, anlamına göre birincisi olumlu, ikincisi olumsuz, yapısına göre bağımsız sıralı cümledir.
8. Türk çocuğu ecdadını tanıdıkça daha büyük işler yapmak için kendisinde kuvvet bulacaktır. (Atatürk)
kuvvet bulacaktır: yüklem
Türk çocuğu: özne
kendisinde: dolaylı tümleç
ecdadını tanıdıkça: zarf tümleci
daha büyük işler yapmak için: zarf tümleci
Yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminin türüne göre fiil, anlamına göre olumlu, yapısına göre basit cümledir.
9. Yarın bambaşka bir insan olacağım, diyorsun niye bugünden başlamıyorsun. (Epiktetos)
Bu cümle iç içe birleşik cümledir. Üç tane cümle vardır. Temel cümlenin ögeleri:
başlamıyorsun: yüklem
(sen): gizli özne
niye: zarf tümleci (soru zarfı)
bugünden: zarf tümleci (zaman zarfı)
Yan cümlenin ögeleri:
diyorsun: yüklem
(sen): gizli özne
Yarın bambaşka bir insan olacağım: yan cümlenin belirtisiz nesnesi.
Alıntı cümlenin ögeleri:
olacağım: yüklem
(ben) : gizli özne
yarın: zarf tümleci (zaman zarfı)
bambaşka bir insan: belirtisiz nesne
Bu cümle yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminin türüne göre fiil, anlamına göre soru cümlesi, yapısına göre iç içe birleşik cümledir.
10. Züleyha, dayısı ile babası arasında geçen bu konuşmayı (aradan bu kadar sene geçmiş olmasına rağmen) gülmeden, kızmadan hatırlayamazdı.
(ReşatNuriGüntekin)
hatırlayamazdı: yüklem
Züleyha: özne
dayısı ile babası arasında geçen bu konuşmayı: belirtili nesne
gülmeden, kızmadan: zarf tümleçleri
aradan bu kadar sene geçmiş olmasına rağmen: edat grubu ara söz ola*rak kullanıldığı için cümle dışı unsurdur.
Yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminin türüne göre fiil, anla*mına göre olumsuz, yapısına göre basit cümledir.
11. Çobanı aslan olan koyun sürüsü, çobanı koyun olan aslan sürüsünden daha iyidir. (Atasözü)
daha iyidir: yüklem
çobanı aslan olan koyun sürüsü: özne
çobanı koyun olan aslan sürüsünden: dolaylı tümleç
Bu cümle yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminin türüne göre isim, anlamına göre olumlu, yapısına göre basit cümledir.
12. Hiçbir zaman çıktığın kapıyı hızla çarpma, geri dönmek isteyebilirsin.
İki cümle vardır. Birinci cümlenin ögeleri:
çarpma: yüklem
(sen): gizli özne
çıktığın kapıyı: belirtili nesne
hiçbir zaman: zarf tümleci (zaman zarfı)
hızla: zarf tümleci (hâl zarfı)
İkinci cümlenin ögeleri:
isteyebilirsin: yüklem
(sen): gizli özne
geri dönmek: belirtisiz nesne
Bu cümle yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminin türüne göre fiil, anlamına göre olumlu, yapısına göre bağımlı sıralı cümledir.
13. Sahipsiz olan memleketin batması haktır;
Sen sahip olursan bu vatan batmayacaktır.
(Mehmet Âkif)
Beyitte iki cümle vardır. Birinci cümlenin ögeleri:
haktır: yüklem
sahipsiz olan memleketin batması: özne
Bu cümle yükleminin yeri bakımından kurallı, yükleminin türüne göre isim, anlamına göre olumlu, yapısına göre basit cümledir.
İkinci cümlenin ögeleri:
batmayacaktır: yüklem
bu vatan: özne
sen sahip olursan: zarf tümleci
Yükleminin yeri bakımından kurallı; yükleminin türüne göre fiil, anlamına göre olumsuz, yapısına göre şartlı birleşik cümledir.
14. Bilmezdim şarkıların bu kadar güzel,
Kelimelerinse kifayetsiz olduğunu
Bu derde düşmeden önce
(Orhan Veli Kanık)
(Şiiri kurallı cümle hâline getirirsek: Bu derde düşmeden önce şarkıla*rın bu kadar güzel, kelimelerinse kifayetsiz olduğunu bilmezdim.)
bilmezdim: yüklem
(ben): gizli özne
şarkıların bu kadar güzel, kelimelerinse kifayetsiz olduğunu: belirtili nesne
bu derde düşmeden önce: zarf tümleci (zaman zarfı)
Bu cümle yükleminin yeri bakımından devrik, yükleminin türüne göre fiil, anlamına göre olumsuz, yapısına göre basit cümledir.
15. Doğduğumdan beridir âşığım istiklâle,
Bana hiç tasmalık etmiş değil, altın lâle.
(Mehmet Âkif)
İki cümle vardır. Birinci cümlenin ögeleri:
âşığım: yüklem
(ben): gizli özne
istiklâle: dolaylı tümleç
doğduğumdan beridir: zarf tümleci
İkinci cümlenin ögeleri:
hiç tasmalık etmiş değil: yüklem
altın lâle: özne
bana: dolaylı tümleç
Birinci cümle yükleminin yeri bakımından devrik, yükleminin türüne göre isim, anlamına göre olumlu, yapısına göre basit cümledir.
İkinci cümle yükleminin yeri bakımından devrik; yükleminin türüne göre fiil, anlamına göre olumsuz, yapısına göre basit cümledir.
Son düzenleme moderatör tarafından:
