Ali Şir Nevai Kimdir? Hayatı ve Eserleri

Türk dünyasının bilge şahsiyeti, Türk dilinin ve edebiyatının gelişmesinde emek harcamış bir edip Ali Şir Nevai’nin hayatı ve eserleri hakkına bir yazı kaleme aldık.

Bütün Türk dünyası edebiyatçılarını etkileyen Nizamüddin Ali Şir Nevai, Çağatay edebiyatının da önemli ismidir. Bu arada Çağatay ismi ile ilgili bilgi de verelim; bu isim önceleri Cengiz Han’ın oğlu Çağatay Han’ın soyuna ve onun kurduğu devlete verilirken, sonrasında ise Mavera-ün Nehir’deki bütün Türkler için kullanılmıştır.

Soy olarak bir Uygur ailesinden gelen Nevai 1441 tarihinde Herat’ta doğdu. Çocukluğu ve eğitim hayatı döneminin sultanı olacak Hüseyin Baykara geçen Nevai, sarayda mühürdarlık sonra da vezirlik görevinde bulundu. Hüseyin Baykara ölümünden hemen önce şehirden ayrılırken onu yerine vekil tayin etmiştir. Nevai 1501 yılında seferden dönen hükümdarı karşılarken birden fenalaşarak doğduğu Herat şehrinde hayata gözlerini yummuştur.

Nevai’nin Edebi Kişiliği

Nevai’nin kullandığı dil İslam medeniyetinin ortak dilidir. Arapça ve Farsça’ya da hâkim olan Nevai, bu dillerdeki edebi söyleyişleri Türkçe’ye uyarlayarak dilin zenginleşmesine katkıda bulundu. Hayatı boyunca Türkçe’nin İran Edebiyatı seviyesinde eserler verecek kadar zenginleşmesi için çalıştı. Şiir sanatının yanı sıra; hat, resim, musiki ve mimari gibi sanat dalları eserler veren çok yönlü örnek bir şahsiyettir Nevai.

Nevai’nin Eserleri

Nevai; tarih, ahlak, kelâm ve tasavvufa dair eserler vücuda getirmiş, edebiyatın nazari kısmında çalışmış ve devrinin en büyük münekkidi olmuştur. Çeşitli konularda otuza yakın eseri bulunan Nevai, bütün eserlerini özel bir amaçla kaleme alır. Söz gelimi Süracü’l Müslimin’i yurtdaşlarına dini görevlerini öğretmek için kaleme almıştır. Lisanu’t-Tayr kitabı ise tasavvufi bir eserdir. Mahbubu’l-Kulub içinde bulunduğu toplumun aynasıdır ve ahlaki bir eserdir. Nesayimü’l Mahabba’de Molla Câmi’nin Nefahatü’l Üns’te eksik bıraktığı Türk şeyhlerini anlatmıştır. Muhakemetü’l-Lugateyn ise Türkçe’ye yaptığı hizmet bağlamında onu zirveye taşımıştır. Türk dilinin haklı bir savunmasıdır Muhakemetü’l-Lugateyn ve İki Dilin Yargılanması anlamına gelmektedir. Türkçe ile Farsça’yı karşılaştırarak Türk Dilinin daha üstün, daha zengin olduğunu anlatmıştır.

Ali Şir Nevai’nin imzasını taşıyan eserlerinden Mizan’ül Evzan, Türk nâzım ve musiki şekillerini tanıtırken, Mecalisü’n Nefais Türkçe yazılmış bir Türk şairler tezkiresidir. Ferhat ile Şirin’i manzum tarzda yazan Nevai, Sedd-i İskenderi’de Türklük duygularını ve davranışlarını canlandırmıştır. Türk edebiyatındaki ilk hamse yazarı da Ali Şir Nevai’dir. Hamse’de beş mesnevisi yer alır.

Ali Şir Nevai çok zengindi. Servetini sadece ilim ve sanat uğruna harcamayıp, Horasan’da 370 hayrat inşa ettirmiş, 90 kervansarayın yanı sıra birçok camii, tekke, medrese ve köprü yaptırarak ümmetin hizmetine sunmuştur. Büyük sanatçı Nevai aradan geçen beş asra rağmen bugün hala değerini korumaktadır.