SüKuN
Harbi Aktif Üye
Azerbaycan Hanlıkları Dönemi (1747-1844):
Nadir Şahın öldürülmesinden sonra Azerbaycan'da müstakil ve yarı müstakil bir takım hanlıklar ortaya çıkmıştır. 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren tarih sahnesinde görülen bu hanlıklar, başlangıçta mülkiyet prensibine göre kurulmuşlardı. Daha sonraları halkın reyi ile işbaşına gelen hanlar, zamanla veraset yoluyla idareye el koydular. Komutanlık dışında Azerbaycan hanları savaş, barış vb. önemli konularda halkın reyine başvururlardı. Sonraları tamamen müstakil hale gelen hanlar, yetkilerini ve hukuklarım genişlettiler. Mahallî halkın üzerinde tam anlamıyla hakimiyetlerini kurdular. İlk zamanlarda hanların belli bir gelirleri yoktu. Taşınır ve taşınmaz mal üzerinde tasarrufları yoktu, Kendilerine geçimleri sağlayacak kadar hanlık toprağının bir kısmı veriliyordu. İç güvenlik, şehirlerde naipler, köylerde jandarma tarafından sağlanırdı. Jandarmalar aynı zamanda posta işlerine de bakarlardı. Jandarmalara "çapar" adı verilirdi. Naipler ve çaparlar han tarafından tayin edilirdi.
Sosyal düzen şeriat ve töre üzerine kurulmuştu, Yargı yetkisi şeriat mahkemelerine aitti. Kadılar hanlar tarafından tayin edilir, hükümler hanlar tarafından yerine getirilirdi. İdam cezası veya af, hanın yetkileri arasındaydı. Hanların hükümet işlerini yürüttükleri yere "divanhane" denilirdi.
En son, İlisu Sultanlığının işgali tarihi olan 1844 yılına kadar Azerbaycan'da hüküm süren Hanlıklar şunlardır:
Karabağ Hanlığı: Kurucusu Cavanşirlerden Penah Ali Handır. Penah Ali Han Azerbaycan'ın politik birliği için büyük gayret sarf etmiş, bunun için Gence Hanlığı ile mücadele etmişti. 1749 yılında kurulan bu hanlık 1822 tarihinde Ruslar tarafından işgal edilmiştir.
Gence Hanlığı: Kurucusu Ziyadoğlu sülalesinden Şahverdi Handır. 1741 yılında istiklâlini kazanan Gence Hanlığı, 1804 yılında Rus işgaline uğramıştır.
Şeki Hanlığı: Kurucusu Hacı Çelebi Handır. 1747 yılında istiklâl kazanmış; 1806 yılında Rus hakimiyetini tanımak zorunda kalmıştır.
Şirvan Hanlığı: 1722 yılından itibaren Şamahı,Gökçuy ve Cevad gibi üç idari bölgeye ayrılmış ve çeşitli aileler işbasına gelmiştir. 1820 yılında Rusya'ya ilhak olunmuştur.
Kuba Hanlığı: 1726 yılında Hüseyin Ali Han tarafından kurulmuştur. Oğlu Feth Ali Han (1758-1789) Azerbaycan'ı birleştirmek gibi büyük emeller peşinde koştu. Ruslar'ın Kafkasya'ya girmesinden sonra bu hanlık da 1806 yılında istiklâlini kaybetmiştir.
Bakü Hanlığı: Mirza Muhammed Han tarafından kurulmuştur (1747). Şeki ve Şirvan ile birleşik bir devlet kurulmak istenmiş ancak başarılı olamamıştır. Rus kuvvetleri 1806 yılında Bakü'yü işgal ettilerse de Bakü hanı Hüseyin Kulu Han mücadeleyi sürdürmüş, nihayet 1828 Türkmençay Antlaşmasıyla tamamen Rus hakimiyetine girmiştir.
Talış Hanlığı: 18. yüzyıl başlarında kurulan hanlık, varlığını 1813 yılma kadar devam ettirmiş ve Gülistan Antlaşmasıyla Rusya hakimiyetine girmiştir.
Derbent Hanlığı: Nadir Şahın ölümünden sonra (1747), müstakil bir hanlık haline gelen Derbent, 1765 tarihinde Baku Hanı Feth Ali Hanın eline geçmiştir. Ruslar ilk defa Mayıs 1796'da Zubov komutasında bir kuvvet göndererek şehri ele geçirdilerse de bu işgal kısa sürdü. 1806 tarihindeki işgal ise kalıcı oldu ve General Glasenapp şehirde Rus yönetimini tesis etti.
Nahçıvan Hanlığı: 18. yüzyıl ortalarından itibaren mevcudiyeti bilinen Nahçıvan Hanlığı, 1828 Türkmençay Antlaşmasıyla İran tarafından Rusya'ya terkedilmişti. Son Nahçıvan hanı Kerim Han Kengerli zamanında Rus işgali tamamlanmıştır.
İrevan Hanlığı: 1747 tarihinde istiklâlini kazanan İrevan Hanlığı 1779 yılında Kaçar hakimiyetini kabul etmek zorunda kalmıştı. Rusların istilâ teşebbüsleri 1800'lerdcn itibaren gelişmeye başladı ve nihayet, 1827 tarihinde İrevan'a hakim oldular.
İlisu Hanlığı: 1747 tarihinde itibaren istiklâlini kazanan bu hanlık "İIisu Sultanlığı" olarak da bilinir. 1844 yılı, Azerbaycan genelinde Rus işgalinin tamamlandığı tarih oldu.
Güney Azerbaycan'da ise Tebriz, Urmiye, Erdebil, Hoy, Maku, Marağa ve Karadağ hanlıkları vardı.
Nadir Şahın öldürülmesinden sonra Azerbaycan'da müstakil ve yarı müstakil bir takım hanlıklar ortaya çıkmıştır. 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren tarih sahnesinde görülen bu hanlıklar, başlangıçta mülkiyet prensibine göre kurulmuşlardı. Daha sonraları halkın reyi ile işbaşına gelen hanlar, zamanla veraset yoluyla idareye el koydular. Komutanlık dışında Azerbaycan hanları savaş, barış vb. önemli konularda halkın reyine başvururlardı. Sonraları tamamen müstakil hale gelen hanlar, yetkilerini ve hukuklarım genişlettiler. Mahallî halkın üzerinde tam anlamıyla hakimiyetlerini kurdular. İlk zamanlarda hanların belli bir gelirleri yoktu. Taşınır ve taşınmaz mal üzerinde tasarrufları yoktu, Kendilerine geçimleri sağlayacak kadar hanlık toprağının bir kısmı veriliyordu. İç güvenlik, şehirlerde naipler, köylerde jandarma tarafından sağlanırdı. Jandarmalar aynı zamanda posta işlerine de bakarlardı. Jandarmalara "çapar" adı verilirdi. Naipler ve çaparlar han tarafından tayin edilirdi.
Sosyal düzen şeriat ve töre üzerine kurulmuştu, Yargı yetkisi şeriat mahkemelerine aitti. Kadılar hanlar tarafından tayin edilir, hükümler hanlar tarafından yerine getirilirdi. İdam cezası veya af, hanın yetkileri arasındaydı. Hanların hükümet işlerini yürüttükleri yere "divanhane" denilirdi.
En son, İlisu Sultanlığının işgali tarihi olan 1844 yılına kadar Azerbaycan'da hüküm süren Hanlıklar şunlardır:
Karabağ Hanlığı: Kurucusu Cavanşirlerden Penah Ali Handır. Penah Ali Han Azerbaycan'ın politik birliği için büyük gayret sarf etmiş, bunun için Gence Hanlığı ile mücadele etmişti. 1749 yılında kurulan bu hanlık 1822 tarihinde Ruslar tarafından işgal edilmiştir.
Gence Hanlığı: Kurucusu Ziyadoğlu sülalesinden Şahverdi Handır. 1741 yılında istiklâlini kazanan Gence Hanlığı, 1804 yılında Rus işgaline uğramıştır.
Şeki Hanlığı: Kurucusu Hacı Çelebi Handır. 1747 yılında istiklâl kazanmış; 1806 yılında Rus hakimiyetini tanımak zorunda kalmıştır.
Şirvan Hanlığı: 1722 yılından itibaren Şamahı,Gökçuy ve Cevad gibi üç idari bölgeye ayrılmış ve çeşitli aileler işbasına gelmiştir. 1820 yılında Rusya'ya ilhak olunmuştur.
Kuba Hanlığı: 1726 yılında Hüseyin Ali Han tarafından kurulmuştur. Oğlu Feth Ali Han (1758-1789) Azerbaycan'ı birleştirmek gibi büyük emeller peşinde koştu. Ruslar'ın Kafkasya'ya girmesinden sonra bu hanlık da 1806 yılında istiklâlini kaybetmiştir.
Bakü Hanlığı: Mirza Muhammed Han tarafından kurulmuştur (1747). Şeki ve Şirvan ile birleşik bir devlet kurulmak istenmiş ancak başarılı olamamıştır. Rus kuvvetleri 1806 yılında Bakü'yü işgal ettilerse de Bakü hanı Hüseyin Kulu Han mücadeleyi sürdürmüş, nihayet 1828 Türkmençay Antlaşmasıyla tamamen Rus hakimiyetine girmiştir.
Talış Hanlığı: 18. yüzyıl başlarında kurulan hanlık, varlığını 1813 yılma kadar devam ettirmiş ve Gülistan Antlaşmasıyla Rusya hakimiyetine girmiştir.
Derbent Hanlığı: Nadir Şahın ölümünden sonra (1747), müstakil bir hanlık haline gelen Derbent, 1765 tarihinde Baku Hanı Feth Ali Hanın eline geçmiştir. Ruslar ilk defa Mayıs 1796'da Zubov komutasında bir kuvvet göndererek şehri ele geçirdilerse de bu işgal kısa sürdü. 1806 tarihindeki işgal ise kalıcı oldu ve General Glasenapp şehirde Rus yönetimini tesis etti.
Nahçıvan Hanlığı: 18. yüzyıl ortalarından itibaren mevcudiyeti bilinen Nahçıvan Hanlığı, 1828 Türkmençay Antlaşmasıyla İran tarafından Rusya'ya terkedilmişti. Son Nahçıvan hanı Kerim Han Kengerli zamanında Rus işgali tamamlanmıştır.
İrevan Hanlığı: 1747 tarihinde istiklâlini kazanan İrevan Hanlığı 1779 yılında Kaçar hakimiyetini kabul etmek zorunda kalmıştı. Rusların istilâ teşebbüsleri 1800'lerdcn itibaren gelişmeye başladı ve nihayet, 1827 tarihinde İrevan'a hakim oldular.
İlisu Hanlığı: 1747 tarihinde itibaren istiklâlini kazanan bu hanlık "İIisu Sultanlığı" olarak da bilinir. 1844 yılı, Azerbaycan genelinde Rus işgalinin tamamlandığı tarih oldu.
Güney Azerbaycan'da ise Tebriz, Urmiye, Erdebil, Hoy, Maku, Marağa ve Karadağ hanlıkları vardı.
